Τη Μεγάλη Παρασκευή, η Εκκλησία μας ψάλλει κατανυκτικούς ύμνους που αποτυπώνουν τον θρήνο και τη συγκίνηση για τη Σταύρωση του Χριστού. Η ημέρα αυτή είναι αφιερωμένη στα Άγια Πάθη του Κυρίου και περιλαμβάνει δύο βασικές Ακολουθίες:
1. Οι Μεγάλες Ώρες και ο Εσπερινός της Αποκαθήλωσης (πρωί Μεγάλης Παρασκευής):
- Ψάλλονται τα τροπάρια των Μεγάλων Ωρών, που περιγράφουν τον πόνο και τη θυσία του Χριστού.
- Το πιο γνωστό τροπάριο από την Αποκαθήλωση:
Σήμερον κρεμάται ἐπὶ ξύλου, ὁ ἐν ὕδασι τὴν γῆν κρεμάσας… (Συγκλονιστικός ύμνος που περιγράφει τον Θεό να σταυρώνεται για τη σωτηρία των ανθρώπων.)
2. Ο Επιτάφιος Θρήνος (βράδυ Μεγάλης Παρασκευής):
Είναι ο Όρθρος του Μεγάλου Σαββάτου, που τελείται το βράδυ της Παρασκευής. Περιλαμβάνει:
- Τα Εγκώμια στον Επιτάφιο (3 στάσεις):
Τραγουδιούνται μελωδικά από τον λαό και τους ψάλτες γύρω από τον Επιτάφιο.
Κάποια από τα πιο γνωστά εγκώμια: - 1η στάση:
“Ἡ ζωή ἐν τάφῳ, κατετέθης Χριστέ…”
“Ἄξιον ἐστί, μεγαλύνειν σε, τὸν Ζωοδότην…” - 2η στάση:
“Ἄξιον ἐστί, μεγαλύνειν σε, τὸν Ζωοδότην…”
“Ὦ γλυκύ μου ἔαρ, γλυκύτατόν μου τέκνον…” (παραδοσιακός λαϊκός θρήνος της Παναγίας) - 3η στάση:
> “Αἱ γενεαὶ πᾶσαι, ὕμνον τῇ ταφῇ σου προσφέρουσι, Χριστέ μου…”
Συνοδεία και Πομπή του Επιταφίου:
Μετά τα Εγκώμια και την ανάγνωση των ευαγγελικών περικοπών, γίνεται η περιφορά του Επιταφίου, όπου ο κόσμος ακολουθεί ψέλνοντας:
Ἅγιος ὁ Θεός, Ἅγιος Ἰσχυρός, Ἅγιος Ἀθάνατος, ἐλέησον ἡμᾶς (και άλλα τροπάρια ανάλογα την παράδοση της κάθε ενορίας)
Η περιφορά του Επιταφίου ξεκινά από το ιερό βήμα ακολουθώντας μία πορεία γύρω από το ναό ή την ευρύτερη περιοχή, για να αποτεθεί τελικά στο κέντρο του ναού, όπου και παραμένει μέχρι το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου, ώστε να μπορούν να το προσκυνήσουν οι πιστοί.
Ο Επιτάφιος είναι ένα locus sanctus, δηλαδή ένα υποκατάστατο του Παναγίου Τάφου και η χρήση του ξεκίνησε την εποχή των Παλαιολόγων (1261-1453). Η χρήση του έφερνε ουσιαστικά τους Αγίους Τόπους στην πόλη του κάθε Βυζαντινού. Η χρήση του τη Μεγάλη Παρασκευή άρχισε να εισάγεται στο τέλος του 14ου αιώνα, οπότε και σταδιακά αρχίζει να αποκτά τη σημασία και τον ρόλο που βλέπουμε μέχρι και σήμερα.
Το πρόγραμμα
Μεγάλη Παρασκευή
8.30′-12.00′ Μεγάλες Ώρες & Εσπερινός Αποκαθηλώσεως
19.00′-21.00′ Επιτάφιος Θρήνος. Εγκώμια.
21.00′-22.00‘ Έξοδος του Επιταφίου & Απόλυση.
Μεγάλο Σάββατο
7.30′-10.00′ Θεία Λειτουργία Μ. Βασιλείου. Α’ Ανάσταση.
23.00′ Έναρξη αναστάσιμης ακολουθίας
23.50′ Αφή Αγίου Φωτός – Τελετή της Αναστάσεως
00.00′-1.30′ Αναστάσιμη Θεία Λειτουργία.
Κυριακή του Πάσχα
11.00′-12.00′ Εσπερινός της Αγάπης
Τα Εγκώμια του Επιταφίου είναι τρεις ομάδες (στάσεις) από κατανυκτικούς ύμνους που ψάλλονται τη Μεγάλη Παρασκευή το βράδυ, κατά τη διάρκεια του Όρθρου του Μεγάλου Σαββάτου, μπροστά στον Επιτάφιο. Είναι ουσιαστικά ένας ποιητικός θρήνος για τον ενταφιασμό του Ιησού Χριστού και έχουν ως σκοπό να εκφράσουν:
1η Στάση – “Η Ζωή εν τάφῳ”
Αναφέρεται στον Θάνατο και την Ταφή του Χριστού.
• Ο Χριστός, ο Δημιουργός της ζωής, βρίσκεται νεκρός στον τάφο.
• Οι ύμνοι εκφράζουν την έκπληξη του ουρανού και της γης μπροστά στο μυστήριο του Θανάτου του Θεού.
• Υπάρχει βαθύς πόνος αλλά και προοικονομία της Ανάστασης.
Παράδειγμα:
“Η Ζωή εν τάφῳ κατετέθης Χριστέ, και αγγέλων στρατιαί εξεπλήττοντο, συγκατάβασιν δοξάζουσαι την σήν.”
2η Στάση – “Άξιον εστί”
Εστιάζει στον πόνο της Παναγίας, της Μητέρας του Θεού.
• Εδώ ακούγονται ύμνοι πιο προσωπικοί και συναισθηματικοί.
• Η Παναγία μιλάει σαν κάθε μάνα που θρηνεί τον αδικοχαμένο γιο της.
• Αναδεικνύεται η ανθρώπινη διάσταση του Θείου Δράματος.
Παράδειγμα: “Ω γλυκύ μου έαρ, γλυκύτατόν μου τέκνον, που έδυ σου το κάλλος;”
3η Στάση – “Αι γενεαί πάσαι”
Εκφράζει ολόκληρη την δημιουργία που θρηνεί τον θάνατο του Κυρίου.
• Μιλά για τις γενεές των ανθρώπων που προσκυνούν την Ταφή του Χριστού.
• Η Παναγία εξακολουθεί να απευθύνεται στον νεκρό Υιό της.
• Κορυφώνεται ο πόνος και η προσδοκία της Ανάστασης.
Παράδειγμα: “Αι γενεαί πάσαι, ύμνον τη ταφή σου προσφέρουσι, Χριστέ μου.”
Τι εκφράζουν συνολικά τα Εγκώμια;
• Θρήνο, αλλά και ελπίδα: Αν και περιγράφουν τον θάνατο, υπονοείται διαρκώς η Ανάσταση.
• Συμμετοχή όλων: Από αγγέλους μέχρι τη φύση, όλοι «συμμετέχουν» στον πόνο της Θεοτόκου και της Εκκλησίας.
• Ποίηση & μουσική: Είναι από τα ωραιότερα κομμάτια της βυζαντινής υμνολογίας, με υπέροχες μελωδίες που συγκινούν.
